Việc không biết cách xử lý hoặc xử lý sai khi bị rắn cắn là rất nguy hiểm, có thể dẫn tới tử vong. Vì thế chúng ta nên trang bị những kiến thức cần thiết để bảo vệ bản thân và những người xung quanh.
1. NHẬN BIẾT RẮN ĐỘC
Nếu bắt được rắn thì sẽ dễ dàng nhận biết được loại rắn nào. Tuy nhiên việc này rất nguy hiểm và cần người có kinh nghiệm. Vì vậy không nên cố bắt con rắn, thay vào đó nên ghi nhớ hình dạng, màu sắc, phương thức tấn công, địa điểm gặp rắn/ rắn trốn, đặc điểm xung quanh để giúp ích cho việc nhận dạng và điều trị.
Nếu có điện thoại thông minh bên mình và thuận tiện, hãy chụp ảnh con rắn từ khoảng cách an toàn để giúp việc nhận dạng được dễ dàng hơn.
1.1 Dựa vào hình dạng
Rắn độc: Có 2 răng nanh hình móc câu, đầu hình tam giác, cổ nhỏ, hoa văn hiện rõ, đuôi ngắn
Rắn không độc: Không có răng nanh, đầu nhỏ, hình bầu dục, mắt to, đuôi dài.
1.2 Dựa vào vết cắn
Rắn độc: Rắn độc có hai răng độc lớn và thường ở vị trí răng cửa hàm trên, do đó khi cắn thường để lại vết răng nanh (ngoài ra mốt số loài rắn hổ có thể phun nọc độc từ khoảng cách xa gây hư tổn mắt từ đó làm nhiễm độc toàn thân). Vết cắn của rắn độc ít chảy máu, sưng phù có màu xanh, xanh tím, đau nhức dữ dội.
Rắn không độc: Vết cắn của rắn không độc thì để lại dấu của hai hàm răng, không thấy có vệt răng nanh, vết cắn chảy máu, sưng đỏ hồng, ít đau nhức.
Mỗi loại rắn độc đều có một cấu trúc răng và răng nanh khác nhau, cho nên vết cắn để lại trên mình nạn nhân cũng khác nhau.
1.3 Dựa vào tập tính
Theo tập tính và nơi ở của rắn, chúng ta thường gặp:
Rắn hổ mang: Nơi đồi núi, gò đống, bụi rậm, nơi cao ráo… Khi cắn, thường ngóc cao, bành cổ, thở phì phì.
Rắn cạp nong, cạp nia: Thường sống nơi ẩm ướt, ban đêm thường kiếm ăn theo bờ ruộng ẩm, có vằn trắng đen hoặc vàng đen.
Rắn lục xanh: Thường sống nơi bờ cỏ, bụi cây.
Rắn chàm quạp: Thường sống ở các vùng đất đỏ, đồn điền cao su, rừng cát ven biển… hay nằm bên lề đường. Ban đêm khi gặp người đi ngang thì phóng tới cắn và ngậm rất chặt, răng có thể còn dính lại. Ban ngày, chàm quạp chỉ cắn khi cần tự vệ, cắn xong là bỏ chạy ngay nên thường không để lại răng.
2. TRIỆU CHỨNG KHI BỊ RẮN ĐỘC CẮN
2.1 Triệu chứng CHUNG khi bị rắn độc cắn
Tùy từng loại rắn độc cắn mà có những biểu hiện khác nhau:
- Đau rát nghiêm trọng tại vết thương trong vòng 15 – 30 phút.
- Vết cắn sau đó có thể sưng nề và bầm tím, đôi khi lan rộng lên khắp cánh tay hoặc chân và gây hoại tử da.
- Các dấu hiệu khác bao gồm: Buồn nôn, khó thở, choáng váng và cảm giác cơ thể yếu dần đi, đôi khi nạn nhân còn nhận thấy có mùi vị lạ trong miệng.
- Vết cắn sưng nề và bầm tím có thể lan rộng là dấu hiệu của rắn độc cắn.
Thành phần hóa học của mỗi loại nọc rắn khác nhau, do đó tác động sinh học trên cơ thể nạn nhân cũng khác nhau. Người ta thường phân nọc rắn thành hai nhóm chính:
- Nhóm độc tố máu: Tác động chủ yếu liên quan đến tim mạch, gây phân giải hồng cầu, đông máu và chảy máu, làm co huyết quản, gây trụy tim… Nhóm này gồm các loài rắn có nọc của các loài thuộc họ Rắn lục.
- Nhóm độc tố thần kinh: Tác động chủ yếu liên quan đến thần kinh, hô hấp, gây liệt tay, liệt cơ hoành; cuối cùng ngạt thở và chết… Nhóm này gồm các loài Rắn biển, Rắn hổ.
2.2 Triệu chứng lâm sàng giữa hai nhóm độc tố
| TRIỆU CHỨNG | ĐỘC TỐ MÁU | ĐỘC TỐ THẦN KINH |
| Đau đớn tại vết cắn | Rất đau | Ít đau |
| Phù nề tại chỗ cắn | Sưng to | Sưng ít |
| Da chỗ bị cắn | Tái nhợt | Bầm tím |
| Nặng mi – mờ mắt | Không rõ | Rất rõ |
| Nhức đầu | Dữ dội | Tương đối |
| Nói và nuốt khó – ra nhiều đờm dãi | Không rõ | Rất rõ |
| Trụy tim mạch – hạ huyết áp | Không rõ | Tương đối rõ |
| Buồn ngủ – Suy sụp | Trạng thái kích thích | Trạng thái suy sụp |
| Đau vùng bụng | Rất rõ | Ít rõ |
| Đau các huyệt bạch huyết | Rất rõ (sưng to) | Ít rõ |
| Yếu cơ – liệt | Run giật | Liệt từ nhẹ đến nặng |
3. CÁCH SƠ CỨU KHI BỊ RẮN ĐỘC CẮN
3.1 Mục tiêu sơ cứu
- Loại bỏ bớt nọc độc và làm chậm sự dịch chuyển của nó từ vết cắn xâm nhập vào trong cơ thể.
- Bảo vệ tính mạng của người bệnh, ngăn chặn và xử trí sớm các biến chứng trước khi đến được cơ sở y tế.
- Vận chuyển người bệnh một cách nhanh nhất, an toàn nhất đến nơi điều trị.
- Không làm hại thêm cho người bệnh.
Nếu bị rắn độc cắn, cần ngay lập tức đưa tới cơ sở y tế gần nhất để được cấp cứu bằng huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu đã được dự trữ sẵn, đặc biệt khi thấy vết thương có dấu hiệu đổi màu, bắt đầu sưng hoặc đau.
3.2 Sơ cứu khi bị rắn cắn
Trong thời gian chờ sự trợ giúp y tế, nên thực hiện các bước sơ cứu khi bị rắn độc cắn sau đây để làm chậm và hạn chế nọc độc xâm nhập vào cơ thể:
Bước 1: Trấn an người bệnh, hạn chế cho nạn nhân hoạt động
Trấn an người bệnh, để tư thế sao cho vùng bị cắn nằm thấp hơn mức tim, chẳng hạn như nằm xuống, kể cả trong lúc được vận chuyển đến Bệnh viện.
Không để người bệnh tự đi lại. Bất động chân, tay bị cắn bằng nẹp (vì vận động làm cho nọc độc xâm nhập vào trong cơ thể nhanh hơn).
Bước 2: Cởi bỏ những trang sức gây cản trở
Cởi bỏ đồ trang sức như nhẫn, vòng vàng ở khu vực bị cắn (vì có thể gây chèn ép khi vùng đó bị sưng nề).
Bước 3: Băng bó vết thương,
- Tiến hành băng bó vết thương hoặc băng ép bất động với một số loại rắn hổ (rắn cạp nong, cạp nia, hổ mang chúa, rắn biển và một số giống rắn hổ mang thường), băng ép bất động để làm chậm sự xuất hiện triệu chứng liệt.
- Dùng các băng chun giãn, băng vải hoặc tự tạo từ khăn, quần áo. Băng tương đối chặt nhưng không quá mức (còn sờ thấy động mạch đập). Bắt đầu băng từ ngón chân, tay đến hết toàn bộ chân, tay bị cắn. Dùng nẹp cứng (nẹp, miếng gỗ, que, miếng bìa cứng,…) cố định chân, tay bị cắn. (Xem thêm Kỹ thuật băng ép bất động bên dưới)
- Không băng ép khi rắn lục (họ rắn lục) cắn vì có thể làm vết thương nặng thêm.
- Không chích rạch vết thương đối với rắn lục, rắn lục đuôi đỏ vì chất độc của rắn lục đuôi đỏ gây rối loạn đông máu, sẽ làm vết thương chảy máu liên tục
- Nếu người bệnh khó thở thì cần hô hấp nhân tạo, nếu có dấu hiệu ngừng tuần hoàn thì tiến hành hồi sinh tim phổi ngay tại chỗ và chờ nhân viên y tế đến.
Bước 5: Vận chuyển tới bệnh viện gần nhất
Vận chuyển người bệnh bằng phương tiện đến cơ sở y tế đồng thời duy trì băng ép, bất động, để vùng bị cắn thấp hơn vị trí của tim, nếu ở chân, tay thì có thể để thõng tay hoặc chân,…
Chú ý: Bất cứ trường hợp nào bị rắn cắn, ngay cả khi xác định là rắn lành, đều cần xử trí và theo dõi tại Bệnh viện như trường hợp rắn độc cắn, ít nhất trong 12 giờ đầu. Nếu trễ sau 24 – 48 giờ, kết quả điều trị rất kém hoặc không hiệu quả.
3.3 Kỹ thuật băng ép bất động
Không băng ép khi bị rắn lục (họ rắn lục) cắn vì có thể làm vết thương nặng thêm.
- Dùng băng rộng khoảng 10 cm (nếu có điều kiện) dài ít nhất khoảng 4 hay 5 m. Có thể băng thun giãn, băng vải, hoặc tự tạo từ khăn, quần áo. Không cố cởi quần áo vì dễ làm chân, tay phải vận động, có thể băng đè lên quần áo.
- Băng tương đối chặt nhưng không quá mức (đủ để luồn một ngón tay giữa các nếp băng, còn sờ thấy mạch máu đập).
- Bắt đầu băng từ ngón chân, tay đến hết toàn bộ chân, tay bị cắn.
- Dùng nẹp cứng (nẹp, miếng gỗ, que, miếng bìa cứng…) cố định chân, tay với nẹp.
Xử lý vết rắn cắn ở bàn tay, ngón tay, cẳng tay:
- Băng ép bàn tay, cẳng tay.
- Dùng nẹp cố định cẳng tay và bàn tay.
- Dùng khăn hoặc dây treo quàng lên cổ bệnh nhân.
- Duy trì băng ép bất động tới khi bệnh nhân đến được cơ sở y tế có khả năng cấp cứu hồi sức hoặc huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu (bác sỹ là người quyết định tháo băng ép hay không).
Xử lý vết rắn cắn ở thân mình:
Băng ép lên vùng bị cắn nhưng không làm hạn chế cử động ngực nạn nhân.
Xử lý vết rắn cắn ở vùng đầu, mặt, cổ:
Khẩn cấp vận chuyển bệnh nhân đến bệnh viện.
4. ĐỀ PHÒNG RẮN CẮN
Rắn thường không chủ động tấn công con người, rắn chỉ cắn khi cảm thấy bị đe doạ hoặc bị quấy rầy. Vì vậy, khi gặp rắn bạn hãy từ từ lùi lại bỏ đi để đảm bảo an toàn
4.1 Đề Phòng rắn bò vào nhà
+ Phát quang bụi rậm quanh nhà.
+ Bịt các lỗ mà rắn có thể chui vào nhà
+ Loại bỏ nguồn thức ăn của rắn: Chuột, ếch nhái…
+ Khi gặp chúng ở bên ngoài bạn hãy nhẹ nhàng rời đi và thông báo cho mọi người biết để nhờ người tới bắt. Đối với những loài rắn biết rõ không có độc và nhút nhát như rắn ráo bạn có thể dùng gậy dài, chổi xua đuổi chúng hoặc dùng vòi nước để dọa chúng bỏ đi.
+ Nếu phát hiện rắn chui vào nhà, đang ẩn nấp trong hộc tủ, góc nhà hãy để yên và gọi người có chuyên môn tới xử lý. Nếu chúng hung hăng và di chuyển loạn xạ bạn có thể cẩn thận dùng vải kín, bao bố, chăn mền trùm chúng lại. Chúng sẽ cảm thấy an toàn hơn khi ở trong bóng tối
+ Rắn rất nhạy với mùi nên bạn cũng có thể dùng mùi hương của tỏi, xả, tinh dầu xịt quanh nhà để xuôi đuổi chúng. Lưu huỳnh cũng có hiệu quả đặc biết với rắn nhưng nên cẩn thận đây là chất dễ bay hơi và độc hại với con người.
+ Bạn cũng có thể nuôi chó mèo để đuổi rắn. Các thú cưng này rất nhạy với các loài rắn nên chúng có thể xua đuổi hoặc cảnh báo cho bạn biết có nguy hiểm.
4.2 Đề phòng rắn cắn
Rắn hay ẩn núp trong các lùm cây, bụi cỏ ven đường, đống lá ủ, trên các cành cây, ven bờ nước, hốc đất đá…Khi di chuyển trong bụi rậm, rừng cây hoặc các khu vực nghi ngờ có rắn, bạn nên:
- Cẩn thận xem chỗ mà mình sắp đặt chân xuống.
- Dùng cành cây khua khắng vào bụi rặm trước khi thọc tay chân vào để lấy vật gì hay hái trái cây.
- Mang giày cao cổ hoặc mặc quần áo rộng, dài, dày… đặc biệt khi đi trong đêm tối; đội thêm mũ rộng vành nếu đi trong rừng hoặc đi ở khu vực nhiều cây cỏ.
- Khi ở nơi hoang dã, cẩn thận trước khi mang giày hay mặc quần áo vì rắn có thể ẩn núp trong đó.
- Tìm hiểu về các loại rắn trong vùng, biết khu vực rắn thích sống hoặc ẩn nấp. Biết thời gian trong năm, trong ngày và kiểu thời tiết nào rắn thường hoạt động nhiều nhất.
- Đặc biệt cảnh giác với rắn sau các cơn mưa, khi có lũ lụt, mùa màng thu hoạch và thời gian ban đêm.
- Càng tránh xa rắn thì càng tốt: Đe doạ rắn, không bắt rắn, không chơi đùa với rắn, ngay cả khi rắn đã chết (Đầu rắn đã chết vẫn có thể cắn người).
- Không nằm ngủ trực tiếp trên nền đất, khu vực nghi có rắn.
- Không để trẻ em chơi gần khu vực có rắn.
- Học cách sơ cứu khi bị rắn cắn.
>>> Xem thêm: 7 tình huống sơ cứu khẩn cấp nên biết <<<
5. NHẬN BIẾT CÁC LOÀI RẮN ĐỘC PHỔ BIẾN Ở VIỆT NAM
5.1 Các loài rắn nước có độc
Trong các loại rắn nước có độc ở Việt Nam phải kể đến rắn cỏ (rắn hoa cỏ, rắn học trò, rắn cổ đỏ). Rắn học trò là rắn cực độc chưa có huyết thanh kháng độc, cấu tạo nanh độc của chúng ở sau răng trước nên vết cắn sẽ khác với các loại rắn độc bình thường và dễ nhầm lẫn là rắn không độc.
Khi bị loài này cắn có thể có biểu hiện không đông máu, thở khó khăn, thận bị tổn hại và có thể dẫn đến tử vong. Chúng có nhiều loại màu sắc khác nhau nhưng đặc điểm chung là có 1 vệt màu đỏ, trắng hoặc vàng ngay phía dưới tai. Loài này thường bắt cá, ếch nhái nên rất dễ bắt gặp xung quanh nhà.
Rắn hoa cỏ vàng
Mô tả: Dài từ 80 cm đến 1 mét. Phần lưng có màu vàng nhạt, vùng cổ có khoang đỏ nhạt. Loài này phân bố hầu khắp các tỉnh ở Việt Nam
Rắn hoa cỏ bụng trắng
Danh pháp khoa học: Rhabdophis auriculata là loài rắn nhỏ dài từ 50-60 cm. Trên lưng có màu nâu đỏ nhạt kết hợp với các sọc đen chạy đến hết đuôi, bụng có 2 sọc trắng sáng với những hình tam giác chạy dọc theo bụng. Đầu và thân được ngăn với nhau bằng 1 vệt trắng dưới cổ. Đây là loài có độc.
Rắn hoa cỏ xanh (Rắn lục nước, Rắn nước màu xanh)
Đặc điểm nhận dạng: Là loài rắn nhỏ chỉ từ 50-60 cm, Toàn thân có màu xanh rêu, trên lưng có các vệt đen ngắn. Đầu với cổ được phân ra bởi 1 vệt vàng ngay dưới tai. Đây là loài rắn có độc.
Rắn hoa cỏ đỏ (Rắn nước màu đỏ)
Đặc điểm nhận biết: Loài rắn nhỏ dài từ 50-60 cm. Toàn thân màu đỏ tía nhạt kết hợp với các đốm sáng hình dấu X xếp thành hình thoi. Đầu màu đen xám dược chia với thân bằng 1 vệt trắng dưới tai. Đây là loài rắn có độc.
Rắn rào khoang vàng, Rắn hổ mèo
Danh pháp khoa học Boiga dendrophila là một loài rắn trong họ Rắn nước. Loài này có ở Việt Nam. Chúng dài từ 1,5 – 1,8 mét. Đặc điểm là thân màu đen tuyền với các sọc ngang vàng trải dài khắp cơ thể.
Phần dưới bụng mang màu đen hơi xanh, hơi lốm đốm vàng. Mõm có màu vàng được điểm thêm một vài sọc đen gần giống ria mèo, răng nanh trong.
Rắn rào khoang vàng là một chi lớn của rắn nọc độc, nọc sùi. Rắn rào cây chủ yếu săn mồi vào ban đêm.
Rắn Đẻn – Rắn biển:
Đẻn là một loài thuộc họ rắn biển (Hydrophidae). Thân mình rất giống rắn nhưng khác là phần đuôi dẹp dần về phía sau như một mái chèo để thích nghi với việc bơi lội dưới nước.
Tùy theo hình dạng và màu da mà dân ta đặt tên cho từng loại rắn biển như: Đẻn xoắn ốc, Đẻn đầu nhỏ, Đẻn gù, Đẻn sọc dưa, Đẻn lửa, Đẻn bông, Đẻn chấm, Đẻn mỏ, Đẻn vết… hoặc cỡ to nhỏ mà được gọi là Đẻn xà, Đẻn kim, Đẻn cơm…
5.2 Các loài rắn độc KHÁC
Rắn lục đuôi đỏ (Trimeresurus albolabris):
Là một trong các loài rắn có nọc độc chỉ đứng sau loài rắn hổ mang. Chúng có thân mình màu xanh và đuôi màu nâu đỏ, chiều dài tối đa khoảng 60 cm với cân nặng khoảng 300gram.
Rắn lục sừng (Trimeresurus cornutus):
Là một loài rắn độc được tìm thấy ở Việt Nam. Đầu chúng có hình tam giác phân biệt rõ với cổ, có vảy trên mắt phát triển thành cái sừng trên mắt. Kích thước trung bình là 50 cm.
Rắn lục mắt đỏ (Trimeresurus stejneger):
Bên ngoài tương tự với loài rắn lục xanh, trừ đôi mắt đỏm, là loài ăn đêm. Cú đớp loài rắn độc này cũng có thể giết chết bất cứ loài động vật nào lớn hơn nó gấp nhiều lần.
Rắn lục mũi hếch (Deinaglistrodon acutus):
Đầu chúng có hình tam giác, mặt trên đầu có phủ lớp vảy lớn. Chiều dài cơ thể khoảng 80 – 150 cm, có khi tới 180 cm.
Rắn lục Miền Nam (Viridoviper vogeli):
Đỉnh đầu và thân màu xanh lục, phần bụng màu nhạt hơn. Chúng thường ăn đêm, sống ở trong bụi rậm, lùm cây thấp ở Gia Lai, Đồng Nai, Lâm Đồng.
Rắn lục đầu bạc (Azemiops feae):
Loài rắn có kích cỡ trung bình, đầu hơi dẹp phân biệt rõ với cổ. Chiều dài cơ thể khoảng 80 cm. Tại Việt Nam, rắn lục đầu bạc phân bố ở Cao Bằng, Vĩnh Phú, Lạng Sơn.
Rắn hổ mang (Naja naja):
Còn gọi là hổ đất, là một loài rắn độc thuộc họ rắn hổ Elapidae). Rắn hổ mang có nhiều loài khác nhau, đầu liền với cổ, có khả năng bạnh cổ khi bị kích thích. Chiều dài cơ thể tới 2 m.
Rắn hổ mang chúa – Rắn hổ mây (Ophiophagus hannah):
Là loài rắn độc cỡ lớn nhất thế giới, có chiều dài có thể lên đến 5 hoặc 7 mét. Đầu và lưng màu nâu xám, vàng lục hay màu chì, có thể giết chết người chỉ bằng một cú cắn. Rắn hổ mang chúa thường sống trong hang dưới những gốc cây lớn trong rừng, bên bờ suối…
Rắn cạp nong (Bungarus fasciatus):
Còn có tên là rắn mai gầm, có nơi gọi là rắn mai gầm vàng, rắn đen vàng, rắn vòng vàng. Rắn cạp nong thường sống ở cả đồng bằng và miền núi, con rắn này rất đặc biệt ở chỗ thân nó hơi hình ba cạnh, gồm những khoanh đen và vàng vòng quanh cả bụng.
Rắn cạp nia (Bungarus candidus):
Hay rắn mai gầm bạc, còn gọi là rắn đen trắng, rắn hổ khoang. Loài rắn này thường ngắn hơn loài cạp nong. Màu rắn đen xanh hay nâu sẫm có những khoanh màu trắng hay trắng vàng, khoanh màu trắng hẹp hơn khoanh màu đen.
Rắn chàm quạp (Calloselasma rhodostoma):
Loài này có chiều dài khoảng 90cm với chín vảy che rắn chắc và cân đối ở phía trên đỉnh đầu. Mõm nhọn và chĩa lên phía trên. Thân không dày lắm, các vảy trơn nhẵn. Hoa văn trên thân gồm từ 19 đến 31 dấu hình tam giác sẫm màu trên nền nâu đỏ tía hoặc hung đỏ đậm nhạt. Loài rắn sống trên cạn này thích những khu đất rừng thấp, khô ráo, nọc cực độc và có khả năng gây chết người. Nó được tìm thấy ở Ninh Thuận, Sông Bé, Bà Rịa – Vũng Tàu, Tây Ninh, Đồng Nai, An Giang.
Con nưa – Rắn hổ bướm (Daboia russelii):
Là một loài rắn độc phân bố khắp châu Á từ Ấn Độ cho đến phần lớn Đông Nam Á. Loài rắn này to như một con trăn gấm nhưng nhanh nhẹn và có chiếc đầu tam giác với hai túi nọc chứa độ 200cc. Điều khác biệt là hoa văn trên mình của nó gần giống trăn gấm. Nó là loài gây ra phần lớn các vụ rắn cắn gây tử vong trên thế giới.
Cuộc sống an toàn – Tổng hợp
Cấp cứu – sơ cứu kỹ năng Sinh tồn